Het Bavo zakmes, een Haarlems mes…

Al vóór het Bavo mes, in 2014, toen Schreuder & Kraan tien jaar bestond, brachten wij een eigen mes uit: de Mug. Een echt Haarlems mes, gegraveerd met de wapenspreuk en het wapen van de stad Haarlem en natuurlijk voorzien van een heuse Haarlemse mug. Er was een versie in zestiende-eeuws eikenhout, alleen de versie in ebbenhout is nu nog leverbaar.

Toen al was er de stille wens om ooit nog eens een mes te maken met het hout van de Grote of St-Bavokerk. Nu, in het turbulente jaar 2020, is dit werkelijkheid geworden. Het bleek dat er bij onderhoudswerkzaamheden een balk uit de dakstoel van de kerk was vervangen. Ik mocht op de kerkzolder enkele in stukken gezaagde blokken van dit laat middeleeuwse eikenhout uitkiezen!

Door de coronacrisis liep een officiële presentatie van dit mes in het honderd. Maar nu presenteren wij u dan toch, in dit jaar waarin Haarlem 775 jaar bestaat, het Bavo mes.

Het mes is evident verbonden met de Bavo. Het uitbrengen van het mes valt samen met het feit dat het dit jaar 500 jaar geleden is dat de bouw van de kruisingstoren van de kerk werd afgerond. Aanvankelijk was er een stenen ontwerp voorzien, en dit werd ook vanaf 1502 uitgevoerd. Het bleek echter dat deze constructie veel te zwaar was. De toren verzakte echter, dus tussen 1514 en 1517 is deze weer schielijk afgebroken. Tussen 1518 en 1520 bouwde men vervolgens het houten ontwerp zoals wij dat nu kennen, 74 meter hoog, bekleed met lood en voorzien van vergulde delen. Op 25 september 1520 voltooide men de bouw met de plaatsing van een verguld kruis op de toren.

Het Bavo zakmes

Het zakmes is, zoals gezegd, vervaardigd uit het originele hout van de Grote of St-Bavokerk. Het hout heeft de onmiskenbare donkere kleur van eeuwenoud eiken, met mooie, voor eikenhout kenmerkende “vlammen” in het hout. Het Bavo-mes is vrij compact, met ronde vormen, waardoor het goed in de hand ligt en prettig aanvoelt. Dit maakt het tot een ideaal zakmes. Het mes heeft een scherp lemmet met middenspits. De vormgeving is functioneel, zoals je dat ook in de zestiende eeuw van een mes zou hebben verwacht. Zo herinnert het mes aan zijn origine.

Zakmes gemaakt met het originele hout van
de Grote of Sint-Bavokerk te Haarlem
Heft 11,2 cm lang, 1,8 cm breed.
Lemmet 9 cm, middenspits, met het stadswapen van Haarlem
Gewicht: 75 gram. Beschaling van XVIe-eeuws eikenhout, 
afkomstig uit een dakbalk.
Gravure: 
"IK BEN GEMAAKT MET HOUT VAN DE GROTE OF ST BAVOKERK"
Prijs: € 145

Exclusief verkrijgbaar in de webwinkel van Schreuder & Kraan 

Een bewogen geschiedenis

De Grote of St-Bavokerk, staande in het hart van de stad, heeft de bewogen geschiedenis van de Haarlemmers meebeleefd. Zoals het gruwelijk beëindigde beleg door de Spanjaarden in 1572-73 dat eindigde met de dood van duizenden Haarlemmers; de daarop volgende bezetting door de Spanjaarden, tot hun vertrek in 1577, nadat er een verdrag was gesloten. Er werd afgesproken dat de katholieken hun geloof vrij konden uitoefenen, maar toch werd de Sint-Bavo in 1578 geplunderd en werd de priester vermoord.

Een sociale functie

De Bavo vormt niet alleen geografisch het centrale punt van de stad, het is ook een thuis voor al die Haarlemmers die in het verleden en ook in onze tijd onder de prachtige houten gewelven zijn samengekomen.

Op zeventiende-eeuwse schilderijen van het interieur van de kerk zie je de sociale functie die de kerk had. Men kwam er om te bidden, te trouwen en te begraven, maar het was ook de ontmoetingsplaats waar iedereen, van bedelaar tot notabele, elkaar ontmoette en waar nieuwtjes en roddels werden uitgewisseld. Op de schilderijen lopen de mensen de kerk even binnen voor een praatje.

Naast personen zie je op die schilderijen ook honden in de kerk. Straathonden waren daar niet gewenst. Men zag honden als overbrengers van pest, melaatsheid en hondsdolheid. Bovendien verstoorden ze de mis, met hun geblaf. Daarom stelde het stadsbestuur speciale hondenslagers of hondenmeppers aan, lieden die honden (en katten) vingen of uit de kerk verjoegen en naar verluid werden ze betaald per gedode hond. De hondenslagerskapel in de kerk (voorheen de Cellebroederskapel) is een herinnering aan dit oude beroep.

Ook in onze tijd dient het gebouw als kerk, als plaats van cultuur maar ook als een plaats voor bijzondere bijeenkomsten, de plaats waar bijvoorbeeld mijn kinderen hun schooldiploma in ontvangst mochten nemen.
De Oude Baaf is nog steeds het Huis van de Stad.

Geertgen tot Sint Jans (Leiden 1460/65 – 1485/95 Haarlem)
St. Bavo, ca 1480
Olie op doek, 37 x 30 cm
Hermitage, St. Petersburg

Grote of St-Bavokerk

Al in de 10^de eeuw stond er een houten Mariakapel op de Grote Markt. Deze raakte bij een grote brand beschadigd. Vanaf 1245 is er sprake van een Sint-Bavo. Aan de Grote- of Sint-Bavokerk zoals wij die nu kennen werd van 1370 tot 1520 gebouwd.

Bavo is de patroon van de Vlaamse stad Gent en van de Vlaamse plaatsen Wilrijk en Sint-Baafs-Vijve; daarnaast dus ook van de stad Haarlem. Het is opmerkelijk dat een typisch Vlaamse heilige als Bavo in Haarlem tot schutspatroon werd verkozen. De basis hiervoor werd gelegd door Hildegard van Vlaanderen, echtgenote van de Hollandse Graaf Dirk II (939 – 988), die de heilige in onze stad introduceerde.
In de middeleeuwen onderhielden Gent en Haarlem nauwe betrekkingen met elkaar. Ook waren de eerste monniken van de abdij van Egmond uit Gent afkomstig.

Sint Bavo

De heilige Bavo werd rond 589 als Allowin geboren in een adellijke familie uit de Haspengauw, het land rond Luik. Hij huwde met een dochter van graaf Adilio; samen kregen zij een dochter Adeltrudis of Agletruide. Later zou Adeltrudis, op het landgoed dat zij van haar vader overnam, een kloostertje stichten.

Aanvankelijk was Allowin een woesteling, maar na de dood van zijn vrouw kwam hij tot inkeer. Hij gaf al zijn bezittingen weg en leidde van toen af aan het leven van een boeteling in de St-Pietersabdij te Gent. Later verkoos hij, met toestemming van zijn abt Sint Floribertus, de eenzaamheid van een holle boom, om zich als kluizenaar geheel aan het geestelijk leven te kunnen wijden. Tal van mensen in nood bezochten hem daar. Hij troostte hen, en deed ook genezingen. Naar verluidt,  wekte hij zelfs een dode tot leven.

De Heilige Bavo wordt afgebeeld met zwaard en jachtvalk, verwijzingen naar zijn adellijke afkomst, een aspect dat ongetwijfeld aan zijn populariteit heeft bijgedragen.

Bij het beleg van Haarlem door opstandige Kennemers, Waterlanders en Westfriezen, in 1272, redde de Heilige Bavo de stad. Zijn verschijning boven de stad bracht de belegeraars zo in verwarring dat zij het beleg opgaven. (Volgens anderen kwam het omdat de dappere ridder Jan Persijn  bij een uitval uit de stad enkele Kennemer dorpen in brand wist te steken. Toen de belegeraars hun huizen en akkers zagen branden, werd het beleg in allerijl opgebroken).

Onbekende meester, 1673, collectie Grote- of St. Bavo-Kathedraal, Haarlem. De meester heeft deze dertiende-eeuwse geschiedenis, uit een tijd dat Haarlem nog geen muren had, in zijn eigen zeventiende-eeuwse context geplaatst.

Na het beleg van Haarlem in 1272, waarbij Sint-Bavo boven de stad verscheen, werd het de beschermheilige van de stad. Daarnaast is Bavo ook de schutspatroon van Heemstede.

Oud hout

Een klein stukje hout van de Grote- of St-Bavokerk heeft zijn weg gevonden naar het Bavo mes. Het mes is daarmee verbonden met het gebouw, de geschiedenis van dit gebouw, maar ook met al die menselijke keuzes en ervaringen die aan deze geschiedenis vorm hebben gegeven. We hebben altijd de neiging om de geschiedenis als iets buiten onszelf te zien, iets dat aan ons vooraf is gegaan maar waar we niets mee te maken hebben. Toch zijn we in een eindeloze keten met al die mensen die ons voorgingen verbonden. Dankzij het historische stukje hout van de Grote of St-Bavo in het Bavo-mes wordt deze keten voor ons tastbaar.

Oktober 2020