Saul en David op zaal
Fotograaf: © Ivo Hoekstra
Credits: Mauritshuis, Den Haag
Na 8 (!) jaar studie en restauratie is het schilderij “David speelt harp voor Saul” weer als een authentiek werk van Rembrandt in ere hersteld.
Het schilderij werd in de jaren ’30 door voormalig directeur Bredius in de handel gekocht en aan het Mauritshuis geschonken. Rembrandtkenner Gerson verwierp het echter en zo was het doek jarenlang onderwerp van veel discussie.
De recente Rembrandt tentoonstelling in het Rijksmuseum bood al kans om het late oeuvre van Rembrandt te bekijken. Enigszins krampachtig gegroepeerd rond vage thema’s zoals “licht”, “religie” of “portretten” waren er bijzondere bruiklenen uit Engeland, Canada of Australië te zien.
Door alle verhalen die ik over Rembrandt kende heb ik mijn reserves over het soort man dat hij is geweest: de min van zijn zoon Titus, Geertje Dircx, werd na een relatie van enkele jaren afgedankt en hij liet haar, toen ze zich tegen deze gang van zaken verzette, opsluiten in een gesticht; zijn hooghartige en soms ook respectloze houding tegenover zijn opdrachtgevers, die hij in klinkende munt liet betalen voor zijn werk.
Een eigengereid mens, niet tot concessies bereid, zelfs niet wanneer de omstandigheden dat van hem verlangden.
Rembrandt, Zelfportret met twee cirkels, 1665-1669, olieverf op doek, 114.3 x 94 cm, Kenwood House, Hampstead, Londen
Bij het zien van zijn zelfportret met twee cirkels, viel de schilder Rembrandt voor mij op zijn plaats. De blik waarmee Rembrandt mij aankeek was doordringend. Deze man kon dwars door je heen kijken, niets ontging hem. Tegelijkertijd had zijn blik een zekere koele afstandelijkheid, berekenend als die van een jager die zijn prooi beziet. Hij was er niet de man naar om een opdrachtgever met een flatteus portret te behagen.
Op het schilderij van Saul en David zien we hoe David harp speelt voor de eerste koning van Israël, Saul.
Het hele verhaal van David en Saul zou zo uit “Game of Thrones” kunnen komen: bloedige veldslagen, macht, list en bedrog, een liefdesgeschiedenis, ontsnappingen, verbroken beloftes, kameraadschap en verraad.
De herder David had Goliath met zijn slinger verslagen en daarmee een verpletterende overwinning op de Filistijnen ingezet. Koning Saul liet David niet meer naar huis gaan en hield hem bij zich; David zou opklimmen tot een succesvol legeraanvoerder.
David was zo populair dat de achterdochtige Saul zich hierdoor in zijn positie bedreigd voelde. Hoewel hij als absoluut heerser alle macht bezat, wist hij maar al te goed hoe gemakkelijk hij zijn macht ook weer zou kunnen verliezen. David vormde een probleem en moest uit de weg worden geruimd. Hij had al eens gedreigd om hem te laten doden maar had daar op voorspraak van zijn entourage toch weer vanaf gezien.
Rembrandt had er een voorkeur voor om een scene uit te beelden net vóórdat het tot een uitbarsting komt.
De toeschouwer weet wat er komen gaat, de spanning loopt op en de emoties benaderen het kantelpunt. Het schilderij laat zien hoe de koning in labiele gemoedstoestand met een speer in zijn hand door zijn paleis loopt, terwijl David harp voor hem speelt om zijn depressie te verdrijven. De koning droogt zijn tranen aan een gordijn.
Saul en David na restauratie
Fotograaf: © Margareta Svensson
Credits: Mauritshuis, Den Haag
Saul hoeft zich als koning natuurlijk niets gelegen te laten liggen aan de mensen om hem heen, want die zijn er slechts om dienstbaar aan hem te zijn. In zo’n situatie verschuift het decorum. Niemand zal het in zijn hoofd halen om de koning op zijn gedrag aan te spreken. Het kan zijn dat hij daarom een neerhangend gordijn gebruikt om zijn tranen te drogen. Maar tegelijkertijd geeft het ook aan hoezeer de paranoïde koning in zijn eigen wereld leeft en het contact met zijn omgeving is kwijtgeraakt. Kort hierna zal hij tot razernij vervallen, uitroepend dat hij David aan de wand zal spiesen. Tot twee maal weet David de speer te ontwijken voordat hij zich uit de voeten maakt.
Kunsthistorici hebben de neiging om direct naar een precedent van dit gordijn in de kunstgeschiedenis te zoeken, maar dat is er volgens mij niet. Ik denk dat het een briljante vondst van Rembrandt is. Het wonderlijke gedrag geeft uitdrukking aan de aan waanzin grenzende gemoedstoestand van de koning, in psychologische zin symboliseert het gordijn zijn afgescheiden positie en ook visueel begrenst het gordijn hem van de rest van de wereld.
David weet op zijn beurt dat hij de achterdochtige heerser niet tegen zich in het harnas moet jagen en maakt zich zo klein mogelijk, terwijl hij zich op zijn harpspel concentreert om confrontatie te voorkomen. Visueel wordt dit gesymboliseerd door zijn gedrongen plek in de rechter onderhoek van het doek.
Hiermee creëerde Rembrandt voor zichzelf een probleem. De hoofdpersonages spelen elk hun introverte rol maar isoleren zich daarbij ook visueel ten opzichte van elkaar. En daarmee komt de compositie niet rond. Het probleem zit ‘m in de leegte in het midden. Het is gewoon niet het beste werk van de meester.
Niet voor niets had Rembrandt dit werk, waaraan hij in de jaren 1650 begonnen zou zijn, weggezet. Hij kwam er niet uit. Ook in de jaren ’60, toen hij het weer oppakte, heeft hij het waarschijnlijk nog niet voltooid.
In later tijd is het doek in twee delen gesneden, waarschijnlijk om als twee individuele schilderijen te worden verkocht. Het huidige schilderij is een reconstructie van de oude compositie en de rechter bovenhoek werd aangevuld met een 19de eeuws stuk linnen.
De geoliede Pr-machine van het Mauritshuis hoopt op een nieuwe publiekslieveling en presenteert het werk in een kleine tentoonstelling waarbij met alle mogelijke moderne middelen wordt ingegaan op de – overigens uitstekende – restauratie van het werk. Het gevolg is dat mensen op de lounge seats samenklonteren voor een scherm of projectie. Andere bezoekers raadplegen hun telefoon. Op de opening viel het me op dat er eigenlijk maar een paar mensen naar het schilderij zelf keken. “De mensen kunnen niet meer kijken” zou Rembrandt gezegd hebben.
Marc Schreuder
Tot 13 september 2015 te zien in het Mauritshuis:
Rembrandt? De zaak Saul en David
