In Enschede is recent een tentoonstelling gewijd aan de Italiaanse kunstenares Artemisia Gentileschi (1593 – ca. 1656) geopend.

Artemisia werd in Rome geboren als dochter van de bekende schilder Orazio Gentileschi. Haar moeder overleed toen zij twaalf jaar oud was. Artemisia bleek meer talent te hebben dan haar drie broers en ontving haar schildersopleiding van haar vader. Haar vader was een goede vriend van Caravaggio. Diens stijl zou van invloed zijn op het werk van zowel vader als dochter Gentileschi.

Nieuwe inzichten

Zo’n vijftig jaar geleden, in de jaren ’70,  verschoof er wat in de kunsthistorische wetenschap. Men begon kunst ook vanuit andere vakgebieden te benaderen. Zo bekeek men de kunst bijvoorbeeld vanuit een economisch perspectief en bestudeerde bijvoorbeeld hoe zich de waarde van kunstwerken door de eeuwen heen ontwikkelde. Het leverde nieuwe inzichten op over hoe kunstenaars door de tijd heen zijn gewaardeerd.

Er werd ook vanuit feministische optiek over kunst geschreven. Deze studies toonden aan hoezeer de kunstwereld altijd vanuit een mannelijk perspectief is bepaald. Men ging op zoek naar vrouwelijke schilders en daarbij werd Artemisia Gentileschi herontdekt. Er werden verschillende publicaties aan haar gewijd: een vrouwelijke kunstenaar die zich had weten staande te houden in een mannenwereld. Het bracht een inhaalslag op gang, waarbij musea en verzamelaars nu specifiek vrouwelijke kunstenaars willen verzamelen. Zo verwierf de National Gallery in Londen in 2018 voor GBP 3,6 mln. een zelfportret van haar hand. Dit gaf de belangstelling voor haar werk een enorme stimulans.

Er werden sindsdien diverse overzichtstentoonstellingen aan haar gewijd, zoals in 2020 – 2021 in de National Gallery in Londen. Helaas werd deze belangrijke tentoonstelling grotendeels lamgelegd door de corona epidemie.

Artemisia Gentileschi
Christus zegent de kinderen, ca. 1628/30 – detail
Olieverf op doek, 134,6 x 97,7 cm
Arciconfraternita dei Santi Ambrogio e Carlodella Nazione Lombarda,
Rome

Nieuwe toeschrijvingen brengen haar oeuvre steeds beter in beeld. Eén van de werken in Enschede is Christus zegent de kinderen uit ca. 1628/30. Dit werk werd in 1979 nog door het Metropolitan Museum in New York afgestoten als het werk van een onbekende meester. In 2012 werd het schilderij teruggevonden in een kerk in Rome. Bij restauratie bleek het op de achterzijde door Artemisia te zijn gesigneerd en gedateerd.

In Artemisia’s tijd waren vrouwelijke kunstenaars zeldzaam, ze kregen geen toegang tot een opleiding. Het feit dat haar vader Orazio Gentileschi zijn dochter leerde schilderen was opmerkelijk. Enkele andere vrouwelijke schilders uit Artemisia’s tijd waren Sofonisba Anguissola (1531-1626), Lavinia Fontana (1552-1614) en Giovanna Garzoni (1600-1670).

De kunstmarkt van die tijd werd gekenmerkt door een moordende concurrentie tussen kunstenaars. Het feit dat Artemisia een vrouw was maakte het speelveld voor haar nog moeilijker. Niet zelden wilden opdrachtgevers minder betalen omdat zij een vrouw was. In een brief aan haar mecenas Don Antonio Ruffo van 13 november 1649 beklaagt zij zich: nooit zal ze iemand nog tekeningen toesturen! De bisschop van St. Gata had om een ontwerptekening gevraagd. Op die dag had ze uitgevonden dat hij deze, om geld uit te sparen, aan een andere schilder had gegeven om uit te laten voeren.“ Als ik een man was, kan ik me niet voorstellen dat het zo zou zijn gelopen.”

Agostino Tassi

_{^{Agostino Tassi, (1578 – 1644), zelfportret}}

Treurig genoeg is Artemisia vooral bekend geworden omdat zij als jong meisje, in het voorjaar van 1611, werd verkracht door een kunstenaar genaamd Agostino Tassi.

In dat jaar werkte Artemisia’s vader Orazio Gentileschi met Tassi samen aan fresco’s met architectonische trompe-l’oeil schilderingen in het Palazzo Pallavicini-Rospigliosi in Rome.

Orazio had baat bij deze samenwerking omdat deze hem in contact bracht met een potentiële nieuwe, en invloedrijke opdrachtgever Cardinal Scipione Borghese, neef van Paul Paulus V en ook ook opdrachtgever van Caravaggio en Bernini. Orazio kwam met Tassi overeen dat deze, tegen betaling, Artemisia de principes van het perspectief zou bijbrengen. Hij maakte echter misbruik van de situatie. Deze traumatische gebeurtenis werd bepalend voor het verloop van Artemisia’s leven, waarover later meer.

#MeToo

Er is eigenlijk sinds Artemisia’s dagen weinig veranderd. Ook in onze tijd kunnen mannen als Harvey Weinstein wegkomen met grensoverschrijdend gedrag jegens vrouwen. Als een gevolg daarvan ontstond In 2017 de #MeToo-beweging.
#MeToo heeft ook invloed op de kunstwereld, op wat er wordt getoond en hoe dit wordt ingebed.

Het valt mij op dat iedereen dezer dagen over elkaar heen struikelt om toch vooral politiek correct te zijn. Bekijk in dat kader maar eens een blokje reclame op de televisie. Gender, seksuele geaardheid, huidskleur, inclusiviteit… Het gevaar dreigt dat het een hype wordt waarbij een correctheid van vorm de inhoud dreigt te overschaduwen.

Na haar verkrachting kroop Artemisia niet in een slachtofferrol, maar was strijdbaar en zelfverzekerd, zoals mag worden afgeleid uit de keuzes van haar onderwerpen en de manier waarop zij deze verbeeldde. Artemisia zou zich specialiseren in voorstellingen van krachtige vrouwen, die hun eigen keuzes maken in een wereld die door mannen wordt bepaald: Susanna en de Ouderlingen, Judith en Holofernes, Jaël en Sisera, Cleopatra, Maria Magdalena.

Dit maakt Artemisia in onze tijd tot een icoon. Het benadrukt haar positie als strijdbare vrouw in een mannenwereld. Ook de titel van de tentoonstelling: “Artemisia. Vrouw & macht” plaatst het werk van Artemisia juist in die bepaalde context. Het is een voor de hand liggende titelkeuze, want het zich handhaven in een mannenwereld speelde in haar leven een grote rol.

Maar wordt het werk van Artemisia nu recht gedaan door het voornamelijk te beschouwen als gemaakt door een vrouw? Wanneer we naar haar werk kijken, dan zouden we haar in eerste plaats moeten bekijken als kunstenaar. Of kunnen we haar niet gewoon als mens zien?
Artemisia was geen heldin, ze was een sterke en getalenteerde vrouw die geen gemakkelijk leven heeft gehad. Ze verdient ons respect, maar we moeten haar niet voor ons karretje willen spannen.

Het soort voorstellingen waarin Artemisia zich specialiseerde, met heldhaftige vrouwelijke hoofdpersonen, waren populair in haar tijd. Natuurlijk onderscheidde zij zich van haar mannelijke concurrenten door ze zich als vrouwelijk kunstenaar toe te eigenen. Ze zal zich bewust zijn geweest van dit competitieve voordeel. Het gaf haar werken een edge en het maakte haar als kunstenaar interessant. Zo gebruikte Artemisia haar eigen beeltenis in een allegorie van de Schilderkunst, die altijd wordt voorgesteld als een vrouw. Dat kon geen man haar na doen!

Artemisia Gentileschi
Allegorie op de schilderkunst, 1638/39
Olieverf op doek, 98,6 x 75,2 cm
Royal Collection, Londen

Op een klein doek in de Royal Collection heeft Artemisia zichzelf voorgesteld als allegorie op de schilderkunst (niet in de expositie). Je zou het schilderij gemakkelijk kunnen verslijten voor een zelfportret. Een subtiel detail doet het echter van betekenis veranderen: de ketting om haar nek, met daaraan een hanger met een masker, is het attribuut dat haar identificeert als allegorische verbeelding van de schilderkunst.

De compositie is zeer intelligent. De schilder neemt een enigszins vreemde houding aan teneinde om het doek heen naar haar model te kijken. Wij krijgen dit model niet te zien. Het grootste gedeelte van het doek wordt ingenomen door het schilderdoek, vooralsnog onbeschilderd, waarop haar verbeelding van het model zal verschijnen. In de praktijk zullen wij het model ook nooit te zien krijgen, we kennen slechts het beeld dat de schilder aan ons presenteert.
Het is een verbeelding van de magie van de schilderkunst, waarbij er door de vaardigheid en inspiratie van de kunstenaar op het lege doek een kunstwerk ontstaat.

Het strafproces

Artemisia hield de verkrachting aanvankelijk nog enige maanden voor haar vader verborgen. Normaal gesproken zou één en ander in der minne kunnen worden geschikt indien Tassi met haar zou trouwen, zoals hij aanvankelijk ook beloofde. Voor Artemisia restte er geen andere keus en met die verwachting duurde hun seksuele relatie nog voort. Toen bleek echter dat Tassi al getrouwd was, en zijn vrouw was nog in leven!

Voor Artemisia’s vader, Orazio Gentileschi, ging dit te ver. Zijn dochters eer bezoedeld, zijn vertrouwen beschaamd. Was het om de familie eer te redden, of wilde hij Tassi onder druk zetten om financiële genoegdoening af te dwingen? In ieder geval bracht hij de zaak in 1612 aan bij het pauselijke gerecht.
Zijn dochter was nu immers, naar het inzicht van die tijd, “beschadigde waar” en het zou moeilijk worden om nog een goede huwelijkskandidaat voor haar te vinden. Hiermee begon een zeven maanden durende beproeving voor Artemisia.

Tassi werd uiteindelijk veroordeeld. Tijdens het proces kwam naar voren dat hij onbetrouwbaar was. Hij zou van plan zijn geweest om schilderijen van Orazio te stelen en zou er al één hebben ontvreemd; hij zou van plan zijn geweest om zijn vrouw te laten vermoorden en hij zou een buitenechtelijke relatie met zijn schoonzuster onderhouden.

In de processtukken wordt nauwgezet verslag gedaan van wat er zich heeft voorgedaan. Hoe Artemisia naar boven is gevlucht en zich met hand en tand tegen Tassi heeft verzet. Maar net als bij dit soort processen in onze tijd heeft de verdediging er alles aan gedaan om Artemisia in een kwaad daglicht te stellen. Dat ze al met talloze mannen het bed had gedeeld, en dat het dus geen verkrachting was. Misschien had ze zelf wel aanleiding gegeven. Was ze wel van onbesproken gedrag?

Om te kijken of ze de waarheid sprak werd Artemisia gemarteld (een man werd op zijn woord geloofd). Zij stemde met foltering in om haar waarheid gestand te doen. “Ik heb de waarheid verteld en zal dat altijd doen want het is waar en ik sta hier om te bevestigen wanneer het ook nodig zij”. Ondanks de pijn en de angst om gehandicapt te worden schreeuwt ze: E vero, e vero e vero, het is waar!

Tassi werd verbannen uit Rome. Dankzij zijn contacten met hooggeplaatste kardinalen wist hij echter onder zijn straf uit te komen.

Haar vader wist voor Artemisia een huwelijk te arrangeren met Pierantonio Stiattesi, de jongere broer van de jurist die ze bij het proces had bijgestaan. Hij was een middelmatig schilder uit Florence, die wordt omschreven als een nietsnut en een gokker.

Omdat Artemisia in opspraak was geraakt kon ze niet langer in Rome blijven en vertrok ze met haar man naar Florence, waar haar man, maar ook de Gentilischis, oorspronkelijk vandaan kwamen. Met Stiattesi zou ze vijf kinderen krijgen, van wie er drie al jong stierven. Het huwelijk zou op termijn geen stand houden en ze zouden van elkaar vervreemden.

Als dochter van haar beroemde vader maar waarschijnlijk ook dankzij het feit dat de Medici belang in haar stelden, werd zij op 23-jarige leeftijd het eerste vrouwelijke lid van de Accademia di Arte del Disegno in Florence.

Het was het begin van haar carrière als zelfstandig schilder, die haar roem zou brengen. Maar het zou ook een rusteloos leven worden, een leven met steeds terugkerende geldzorgen.

Later trok ze terug naar Rome, voorts naar Venetië, Napels, Londen en weer naar Napels.

De tentoonstelling

Het is een huzarenstukje dat het Rijksmuseum Twenthe deze tentoonstelling heeft weten samen te stellen. Er bevinden zich geen werken van Artemisia in Nederlandse collecties. Daarnaast heeft een klein museum beslist minder mogelijkheden om belangrijke bruiklenen te verkrijgen. Toch geeft de tentoonstelling een goed beeld van haar werk.

Artemisia Gentileschi
Susanna en de ouderlingen, ca. 1622
Olieverf op doek, 161 x 123,5 cm
The Burghley House Collection, Stamford

Een echt show piece als Susanna en de ouderlingen uit ca.1622, wanneer zij in Rome op het hoogtepunt van haar roem verkeert, laat zien hoe zeer zij stofuitdrukking beheerst. Prachtige stoffen, de zachtheid van Suzanna’s huid – maar ook de emotie van kwetsbaarheid komen zeer overtuigend tot uitdrukking.

Artemisia Gentileschi
Magdalena, ca. 1630
Olieverf op doek, 100 x 73 cm
Museo Correale di Terranov, Sorrento

Een Magdalena uit ca. 1630 is ingetogen en intiem. Als je het schilderij bekijkt, dan vraag je je af wat er allemaal in deze vrouw omgaat; tegelijkertijd voelt het echter een beetje ongepast om zo binnen te dringen in haar persoonlijke sfeer – zo’n realisme gaat er van dit werk uit. De stoffen met prachtige plooien zijn in een sober en tegelijkertijd ook uitbundig palet geschilderd. Dit schilderij zal niet iedereen aanspreken, maar voor mij behoort het tot een van de juweeltjes van de tentoonstelling.

Artemisia Gentileschi
Minerva, ca. 1635/36
Olieverf op doek,131 x 103 cm
Gallerie degli Uffizi, Florence

Wat opvalt is dat niet alle werken van Artemisia dezelfde kwaliteit hebben. Soms zie je dat Artemisia in haar vroege werk soms niet helemaal vaardig is in het weergeven van anatomie. Ze had immers niet dezelfde mogelijkheden in opleiding gehad als mannelijke schilders die wel hadden gekregen. Het schilderen van een werk is arbeidsintensief en kan soms enige maanden in beslag nemen. Haar (beperkte) tijd was haar enige handelswaar en diende betaald te worden. Indien een opdrachtgever niet bereid was om veel te betalen, dan zal ze haar stijl hebben aangepast om het werk sneller gedaan te krijgen. Alle waar naar zijn geld. Je ziet dan dat de gezichten wat vlakker zijn, minder diepte kennen. Zie bijvoorbeeld de Minerva uit ca. 1635/36.

In haar leven zou Artemisia op veel plekken wonen. Elk verblijf voedde haar met nieuwe stijlen en inzichten, die ze zich eigen maakte. De tentoonstelling biedt geen overzicht van haar stijlontwikkeling – dat is ook niet de opzet van de tentoonstelling – maar toch kan je zien hoe de invloeden van de verschillende schilderscholen invloed hebben gehad op haar werk. Het gaf haar het vermogen om zich als een kameleon aan te passen aan de wensen van haar opdrachtgevers.

Werk van andere Italiaanse kunstenaars in de tentoonstelling geeft een boeiend inzicht in de veelheid aan stijlen die er tijdens haar leven naast elkaar bestonden. We krijgen niet vaak Italiaanse oude meesters te zien in Nederland.

Het Rijksmuseum Twenthe zelf is een ware schatkamer, alle werken op zaal zijn van hoog niveau. De schilderijen zijn op thema en niet op chronologie gerangschikt en dat hebben ze goed gedaan. Het geeft een interessante beleving, menig museum kan daar een voorbeeld aan nemen. Een aanrader.

Artemisia is nog te zien tot en met 23 januari 2022.

Marc Schreuder

Artemisia. Vrouw & macht,
t/m 23 januari 2022
in Rijksmuseum Twenthe, Enschede.
https://www.rijksmuseumtwenthe.nl/